H ιστορία ενός «κλικ»

Την πρώτη φορά που μπήκα σε σκοτεινό θάλαμο εμφάνισης φωτογραφίας είχα μείνει άφωνη. Σκοτεινός, μυστηριακός αλλά ταυτόχρονα σαν μαγικό κουτί, που έβγαζε μικρά θαύματα.

Φωτογραφία. Αν ειδικά η σημερινή εποχή χαρακτηρίζεται από κάτι, είναι από την απύθμενη πληθώρα εικόνων, φωτογραφιών.

Έχει ενδιαφέρον η προέλευσή της, πώς γεννήθηκε αυτό που σήμερα τόσο εύκολα το κάνουμε πατώντας ένα κλικ; (ούτε καν κλικ, δηλαδή, απλά με την αφή).

Χρονική αφετηρία, η Γαλλική Επανάσταση. Νέα κοινωνική δομή, η εμφάνιση της νέας πλούσιας μπουρζουαζίας, που εισήγαγε αξίες με υλικό χαρακτήρα, που δεν ενδιαφερόταν τόσο για την αοριστία και τη φαντασία της ρομαντικής τέχνης, όσο για ένα είδος αληθοφανούς έκφρασης που να αποδίδει με σχολαστικότητα πραγματικές εικόνες του εξωτερικού κόσμου. Αυτό το νέο ενδιαφέρον χρησίμευσε ως αποτελεσματικό κίνητρο για την έρευνα, που τελικά καρποφόρησε με την εφεύρεση της φωτογραφίας.

Από την στιγμή της πρώτης επίσημης επίδειξης, στις αρχές του 1839, μιας μηχανικής τεχνολογίας που επέτρεπε την αποτύπωση του τρισδιάστατου φυσικού κόσμου στο χαρτί με κάθε λεπτομέρεια των τόνων, αν όχι και των χρωμάτων, κανένας δυτικός ζωγράφος δεν μπορούσε πλέον να δημιουργήσει αγνοώντας τις ειδικές συνθήκες που είχαν δημιουργηθεί με την εμφάνιση αυτού του αξιοπερίεργου και πρωτότυπου μέσου. Και βέβαια, από την άλλη πλευρά, ούτε οι φωτογράφοι μπορούσαν ποτέ να εργαστούν αγνοώντας τις αισθητικές προδιαγραφές, την ποιότητα και το κύρος της πατροπαράδοτης χειρωνακτικής διαδικασίας για την απεικόνιση του κόσμου μέσα από τη σχεδίαση και την ζωγραφική.

Στην παλαιότερη γνωστή φωτογραφία που έχει διασωθεί, ο Louis Jacques Mandé Daguerre, είχε προσπαθήσει να εξομοιώσει όσο το δυνατόν περισσότερο την φύση με την τέχνη. Η φωτογραφία του Daguerre, που ονομάστηκε «Νταγκεροτυπία», ήταν μια μεταλλική πλάκα που ο εφευρέτης είχε κατορθώσει να ευαισθητοποιήσει στο φως με επίχρισμα αργύρου. Η εικόνα των αντικειμένων είχε προβληθεί πάνω στην πλάκα μέσα από τον φακό ενός σκοτεινού θαλάμου (κάμερα) και είχε αποτυπωθεί χάρη στην επίδραση του φωτός πάνω στα ευαίσθητα φωτογραφικά υγρά. Αυτό που είχε αποτυπωθεί στην πλάκα ήταν το αρνητικό, που μπορούσε να φανεί θετικό όταν η μεταλλική πλάκα, λειτουργώντας ως καθρέφτης, αντανακλούσε μια σκοτεινή επιφάνεια.

Louis Jacques Daguerre,
Η πρώτη φωτογραφία στην ιστορία, από το εσωτερικό του ατελιέ του καλλιτέχνη
(1837) (Societé de Photogrqphie, Paris)

Και φυσικά τότε έρχεται η απάντηση από την Αγγλία, έτσι άλλωστε είναι ο ευγενής ανταγωνισμός. Ο William Henry Fox Talbot πετυχαίνει την επίστρωση των φωτογραφικών υγρών όχι σε πλάκα, αλλά στο χαρτί. Για την «εμφάνιση» του αρνητικού που αποτυπωνόταν κατά την φωτογράφιση ο Talbot μπορούσε απλά να φωτογραφίσει το αρνητικό μία φορά ακόμη. Το αρνητικό που προέκυπτε με τον τρόπο αυτό ήταν ουσιαστικά το θετικό της αρχικής εικόνας. Η μέθοδος αυτή ονομάστηκε «καλοτυπία» και η βασική της αρχή είναι ουσιαστικά αυτό που εφαρμόζεται μέχρι σήμερα, για την εμφάνιση των φωτογραφιών.

Η τεχνική αυτή, σε αντίθεση με την νταγκεροτυπία που μπορούσε να αποτυπώσει κάθε εικόνα σε μια μόνο πλάκα, έκανε δυνατή την αναπαραγωγή της φωτογραφίας επ’ άπειρον, επιτρέποντας σε φωτογράφους με καλλιτεχνικές ευαισθησίες (ο Oscar G. Rejander π.χ.) την κατασκευή πολύπλοκων συνθέσεων από απλές φωτογραφίες. Το σύνολο της εικόνας αναλυόταν σε απλά κομμάτια, που φωτογραφίζονταν χωριστά. Τα αρνητικά μπορούσαν να συγκολληθούν (και ωπ, νάτη η αρχή του φωτομοντάζ, κυρίες και κύριοι), σε μια ενιαία εικόνα πριν από την διαδικασία της εμφάνισης των θετικών φωτογραφιών. 

Τώρα πια ήταν φανερό πως δημιουργήθηκαν δύο δρόμοι που συναντήθηκαν για τα καλά: οι μεν ζωγράφοι αρχίζουν να αναζητούν την αλήθεια μέσα από καθαρές εικόνες και αντίστοιχα οι φωτογράφοι να αποτυπώνουν τον κόσμο και την πραγματική ζωή όσο το δυνατόν καλύτερα.

Ο Felix Nadar, συγγραφέας, γελοιογράφος, φωτογράφος αεροστάτων (μα τί υπέροχο επάγγελμα!) έγραφε το 1856:

«Η φωτογραφία είναι μια εξαίσια ανακάλυψη, μια επιστήμη που έχει γοητεύσει τα μεγαλύτερα πνεύματα, μια τέχνη που συναρπάζει και τις πιο ασυγκίνητες καρδιές, ενώ για την άσκησή της δεν απαιτείται ιδιαίτερες ικανότητες.... Η θεωρία της φωτογραφίας μπορεί να διδαχθεί μέσα μια ώρα και η βασική τεχνική σε μία μόνο ημέρα. Αυτό που δεν μπορεί να διδαχθεί είναι η αίσθηση του φωτός. Ο τρόπος που το φως πέφτει πάνω στο πρόσωπο που ο φωτογράφος, ως καλλιτέχνης, πρέπει να αποτυπώσει. Ούτε μπορεί να διδαχθεί ο τρόπος για την εξωτερίκευση της προσωπικότητας του εικονιζόμενου. Αν πρέπει να δημιουργήσει την εικόνα ενός ανθρώπου κι όχι ένα στερεότυπο πορτραίτο, ένα τυχαίο είδωλο ενεός προσώπου, θα πρέπει να έρθει σε επικοινωνία με τον εικονιζόμενο, να μετρήσει τις σκέψεις του και να νιώσει τον χαρακτήρα του».

Φυσικά η φωτογραφία δεν απεικόνιζε, ακόμα και στην αρχή της, μόνο νεκρή φύση, καλοθρεμμένα και ξεκούραστα πρόσωπα αριστοκρατών, ολάνθιστα λιβάδια και απέραντες θάλασσες.

Κλήθηκε από πολύ νωρίς να δείξει και την σκληρή πραγματικότητα. Οι πρώτες πολεμικές φωτογραφίες αποτυπώθηκαν από τον Roger Fenton στον πόλεμο της Κριμαίας, αλλά οι πραγματικά συγκλονιστικές μαρτυρίες ήρθαν από τον Mathew Brady και τους συνεργάτες του, που έφεραν τις φωτογραφικές μηχανές στα στρωμένα από πτώματα πεδία των μαχών του Αμερικανικού εμφυλίου πολέμου. 

Mathew Brady
Πτώματα στρατιωτών συγκεντρωμένα για ταφή
μετά την μάχη της 17ης Σεπτεμβρίου 1862 στο Antientam
(Βιβλιοθήκη του Κογκρέσου,Washinghton D.C.)

Και κάπως έτσι, τώρα που η φωτογραφία αποκάλυπτε την βία, τον θάνατο, και κυρίως, την τραγική ομοιότητα της μοίρας των νεκρών κάθε πλευράς, η συζήτηση για τον πόλεμο και την ειρήνη άρχισε να παίρνει μια τελείως άλλη διάσταση.

Ένα απλό κλικ... και μερικές φορές όλα αλλάζουν.

Ή μένουν για πάντα τα ίδια.

Εξαρτάται από το ζητούμενο κάθε φορά...

Βιβλιογραφία:

H. H. Arnason, Ιστορία της Σύγχρονης Τέχνης, Εκδ. Παρατηρητής

Heinrich Wölfflin, Βασικές έννοιες της Ιστορίας της Τέχνης, Εκδ. Παρατηρητής