Παιχνίδια με τον χρόνο. Ένα πολύ παλιό σπορ.

Χρόνος και Μυθολογία.  Ένας άκρως ενδιαφέρων συνδυασμός.

Οι μύθοι που εικονίζονται στην αρχαία ελληνική τέχνη, δημιουργήματα μιας ζωηρής αλλά και ισορροπημένης φαντασίας, ήταν για τους αρχαίους Έλληνες καθημερινό βίωμα. Ακόμα και τα είδη οικιακής χρήσης, όπως ήταν τα περισσότερα από τα αγγεία, διακοσμούνταν τις περισσότερες φορές με μυθολογικά πρόσωπα και σκηνές παρμένες από τον μύθο.

Στην απόδοση των θεμάτων τους οι τεχνίτες χρησιμοποιούν μερικές φορές έναν δικό τους κώδικα γραφής, κάποιες συμβατικότητες και ιδιοτυπίες, μία εκ των οποίων είναι ο λεγόμενος «αναχρονισμός».

Ο «αναχρονισμός» που ταυτόχρονα είναι και συγχρονισμός είναι η σύγχρονη απόδοση στον ίδιο χώρο γεγονότων και προσώπων που, σύμφωνα κάθε φορά με την διήγηση του μύθου, πρέπει να έγιναν ή να βρέθηκαν ξεχωριστά σε διαφορετικό χρόνο και χώρο. Και αυτό είναι κυρίως ίδιον της αρχαϊκής εποχής.

Υπάρχουν μερικά πολύ χαρακτηριστικά παραδείγματα αναχρονισμού που αποτελούν ένα έξυπνο κουίζ παρατηρητικότητας.

Πρώτο και καλύτερο είναι η παράσταση του μύθου της Γοργούς Μέδουσας στο αέτωμα του ναού της Άρτεμης-Γοργούς στην Κέρκυρα. Η Μέδουσα, ως γνωστόν και σύμφωνα με τον μύθο, απέκτησε τα δυο παιδιά της, τον Πήγασο και τον Χρυσάορα, ύστερα από τον θάνατό της, καθώς ξεπήδησαν από τον λαιμό της, όταν ο Περσέας τής έκοψε το κεφάλι. (Τί φαντασία όμως..). Ωστόσο, η Μέδουσα στις αρχαϊκές παραστάσεις παριστάνεται ολόσωμη, δηλαδή με το κεφάλι της στη θέση του, αλλά και έχοντας τα δυο παιδιά της στο πλάι της. Πώς γίνεται αυτό;;

Άλλο ενδιαφέρον παράδειγμα, οι παραστάσεις με την τύφλωση του Πολύφημου. Πάλι εδώ έχουμε συγχρονισμό. Την ώρα που ο Οδυσσέας χτυπά τον Πολύφημο στο μάτι με την δοκό, αυτός όχι μόνο βρίσκεται καθισμένος και ξύπνιος, αλλά έχει ακόμη στο χέρι του το κύπελλο με το μοιραίο κρασί. Αν είναι δυνατόν..

Από αυτό το παιχνίδι με τον χρόνο δεν θα μπορούσε να απουσιάζει η επική ποίηση. Ο Όμηρος αντιμετωπίζει τον χρόνο με αδιαφορία, σαν μια διάρκεια, ένα διάστημα, στο οποίο τα γεγονότα δίνουν το δικό τους πλάτος. Η ομηρική ποίηση αντιλαμβάνεται τον χρόνο σαν μία μέρα. Αυτή η ομηρική μέρα είναι ξένη προς κάθε πραγματική έννοια του χρόνου και γεμίζει μ’ ένα περιεχόμενο αυθαίρετο σε μήκος, που περιλαμβάνει απλά μια σειρά από γεγονότα.

Στον Όμηρο, όπως και στον Ησίοδο, «ο ανθρώπινος χρόνος εντάσσεται στην κυκλική οργάνωση του χρόνου» (Jean-Pierre Vernant). Όλα ακολουθούν γαλήνια το φυσικό τους κύκλο. Το τέλος δένεται με την αρχή και η αρχή με το τέλος. Καμία πίεση δεν υπάρχει στην ομηρική μέρα. Ιδανικό ακούγεται...

Ο μύθος της Μέδουσας όπως φαίνεται στο αέτωμα του ναού της στην Κέρκυρα, δεν είναι η παράσταση μιας μόνης στιγμής, της στιγμής του αποκεφαλισμού της ή της στιγμής που γεννιούνται τα παιδιά της. Είναι μια σύνθεση γεγονότων, όσων θα μπορούσαν να συμβούν μέσα σε μια «ομηρική μέρα». Παρελθόν: η ακεραιότητα της Μέδουσας που εικονίζεται το κεφάλι της στους ώμους της σαν να μην έχει συμβεί ο αποκεφαλισμός της. Μέλλον: τα δυο παιδιά της που ξεπήδησαν από τον κομμένο λαιμό της. Το παρόν όμως; Εδώ το παρόν, δηλαδή ουσιαστικά η καθεαυτή πράξη του αποκεφαλισμού, απλώς υπονοείται.

Στον Όμηρο το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον δίνονται μαζί σαν να ανήκουν στην ίδια χρονική περιοχή. Στο αγγείο με την τύφλωση του Πολύφημου το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον παριστάνονται ταυτόχρονα στον ίδιο περιορισμένο χώρο της εικόνας. Παρελθόν είναι το γεύμα του Κύκλωπα και δηλώνεται με τα υπόλοιπα από τα σκέλη του  άτυχου συντρόφου του Οδυσσέα που ο Πολύφημος κρατά στα χέρια του. Το παρόν, η τωρινή του κατάσταση, δηλαδή η μέθη του, υποβάλλεται με το κρασί που κρατά, και το μέλλον, που έρχεται απειλητικό, δηλαδή η τύφλωσή του, διαγράφεται με την αιχμή της δοκού, που πλησιάζουν στο μάτι του οι τέσσερις άνδρες.

Ο χρόνος, σαν κάτι που έχει διάρκεια, έτσι που να μην είναι μονάχα μια χρονική στιγμή, και ο χώρος σαν κάτι που έχει ελαστικότητα, ώστε να μην είναι μια έκταση κλειστή και καθορισμένη, είναι κοινή σύλληψη του επικού ποιητή και του αρχαϊκού τεχνίτη. 

Η αρχαία ελληνική τέχνη κατόρθωσε, μεταξύ άλλων, κάτι πολύ ιδιαίτερο: να δίνει τον μύθο μέσα σε μια συγκεκριμένη παράσταση, ως σύνθεση των περισσότερων στιγμών σε μία, ως μια εικόνα που το μάτι του θεατή συλλαμβάνει συνοπτικά, δηλαδή ως μια συντομογραφία κάπως. Είναι αυτό που ο Αριστοτέλης στην «Ποιητική»  του χαρακτηρίζει «ευσύνοπτον».

Ο Χρόνος είναι κάτι που απαρχής Κόσμου απασχολούσε τον άνθρωπο. Ο Vernant το περιγράφει πολύ ωραία: «Ο χρόνος όπου ξετυλίγεται η ύπαρξη του ατόμου, όντας κυριαρχημένος από το πεπρωμένο του θανάτου που κατευθύνει όλη του την πορεία, φαίνεται στον άνθρωπο σαν μια δύναμη καταστροφής, που ρημάζει ανεπανόρθωτα όλα όσα αντιπροσωπεύουν γι’ αυτόν την αξία της ζωής. Η πιο ξεκάθαρη συνειδητοποίηση, μέσα από τη λυρική ποίηση, ενός ανθρώπινου χρόνου που φεύγει χωρίς γυρισμό, ακολουθώντας μια ανεπίστρεπτη πορεία, διαμφισβητεί την ιδέα μιας ολότελα κυκλικής τάξης, μιας περιοδικής και κανονικής ανανέωσης του σύμπαντος».

Παρελθόν - Παρόν - Μέλλον. Ένας αιώνιος κύκλος, μια αλυσίδα που πάντα θα δένει τους ανθρώπους όλων των εποχών και όλων των σημείων της γης.

Βιβλιογραφία:

Γ. Μυλωνάς, Ο Πρωτοαττικός αμφορεύς της Ελευσίνος, 1957

R. Lullies - M. Hirmer, Greek Sculpture, London 1960

Jean-Pierre Vernant, Μύθος και σκέψη στην αρχαία Ελλάδα, 1975 

Αριστοτέλης, Περί Ποιητικής, VII, 10: «ώστει δει καθάπερ επί των συστημάτων και επί των ζώων έχειν μέγεθος, τούτο δε ευσύνοπτον είναι, ούτω και επί των μύθων έχειν μεν μήκος, τούτον δε ευμνημόνευτον είναι».

A.G.M. Hanfmann, Narration in Greek Art, 1960

 F. Arias - M. Hirmer - B. Shefton, A History of Greek Vase Painting, London, 1962